ਸੁਹਾਗਣ ਦਾ ਸਮਸ ਕਿ ਹੈ
Answers
Answer:
ਸਮਾਸ ਸਿਰਜਣਾ
Explanation:
ਸਮਾਸ ਸਿਰਜਣਾ
Jump to navigation Jump to search
ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੰਪੂਰਨ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਸੁਮੇਲ ਨਾਲ ਸਿਰਜਿਆ ਨਵਾਂ ਸ਼ਬਦ ਸਮਾਸ ਕਹਿਲਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਦਾ ਬਾਕਾਇਦਾ ਵਿਧੀ-ਵਿਧਾਨ ਤੇ ਉਦੇਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਸਮਾਸਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਉਪਰੰਤ ਇਸ ਬਾਰੇ ਜੋ ਪੱਖ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਗੋਚਰ ਹੋਏ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪੱਖ ਨਿਮਨ-ਅੰਕਿਤ ਹਨ:
1. ਜਦੋਂ ਦੋ ਵਿਭਿੰਨ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਸੰਕਲਪ ਮਿਲ ਕੇ ਇੱਕ ਸਾਂਝੇ ਸੰਕਲਪ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਹੱਥਕੜੀ। ਇਸ ਸਮਾਸ ਵਿੱਚ ਹੱਥ ਤੇ ਕੜੀ (ਜੰਜ਼ੀਰ) ਦੋ ਵਿਭਿੰਨ ਸੰਕਲਪਾਂ (ਅਰਥਾਂ) ਵਾਲੇ ਸ਼ਬਦ ਹਨ ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਮਾਸ ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਸਾਂਝੇ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਕਹਿਣ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ‘ਹੱਥਕੜੀ’ ਹੱਥ ਨੂੰ ਲਗਾਉਣ ਵਾਲੀ ਕੜੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਸਮਾਸਾਂ ਦੀ ਭਰਮਾਰ ਹੈ ਜਿਵੇਂ- ਚਾਰਦੀਵਾਰੀ, ਆਤਮ-ਹੱਤਿਆ, ਕਬਰਿਸਥਾਨ (ਕਬਰਿਸਤਾਨ), ਸ਼ਮਸ਼ਾਨਘਾਟ, ਧੋਬੀਘਾਟ, ਜ਼ਿਕਰਯੋਗ, ਤਸੱਲੀਬਖਸ਼, ਉਦੇਸ਼ਪੂਰਨ, ਬਦਚਲਨ ਆਦਿ।
2. ਜਿੱਥੇ ਉਪਰੋਕਤ ਵੰਨਗੀ ਵਿੱਚ ਦੋ ਵਿਭਿੰਨ ਸ਼ਬਦ ਸਮਾਸ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਸੰਪੂਰਨ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਉੱਥੇ ਦੂਸਰੀ ਵੰਨਗੀ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਾਸ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੇ ਦੀ ਆਖਰੀ ਧੁਨੀ (ਭਾਵਅੰਸ਼) ਤੇ ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਪਹਿਲੀ ਧੁਨੀ ਸੰਧੀ ਕਰਕੇ ਆਪੋ-ਆਪਣੇ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਰੂਪ ਬਦਲ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਨਵਾਂ ਸ਼ਬਦ ਸਮਾਸ ਹੈ ਜਿਵੇਂ:- ਆਮਦਨ ਸਮਾਸ ਹੈ ਜੋ ਆਮਦ + ਧਨ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਹੈ ਅਰਥਾਤ, ਜੋ ਧਨ ਕਿਸੇ ਪਾਸ ਆਮਦ ਕਰਦਾ ਹੈ (ਆਉਂਦਾ ਹੈ) ਉਹ ਆਮਦਨ ਕਹਿਲਾਉਂਦਾ ਹੈ।
3. ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਵਿਚਾਰ, ਸੰਕਲਪ ਜਾਂ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਬਣਾਉਣਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਦੋਂ ਵਿਭਿੰਨ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਬਜਾਏ ਇਕੋ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਦੁਹਰਾਉ ਨਾਲ ਸਮਾਸ ਸਿਰਜ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ: ਰੁਕ ਰੁਕ ਕੇ ਜਾਂ ਡਰ ਡਰ ਕੇ ਨਾ ਚੱਲੋ, ਸਗੋਂ ਮਰ ਮਰ ਕੇ ਮੈਂ ਖੇਤੀ ਬੀਜੀ, ਭਰ ਭਰ ਬੋਹਲ ਲਗਾਏ ਆਦਿ ਕਾਵਿ-ਬੰਦ ਇਸ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਹੋਰ ਵੇਖੋ: ਦੂਰ ਦੂਰ ਜਾਂਦੇ ਜਾਂਦੇ ਨੇੜੇ ਨੇੜੇ ਆ ਗਏ…।
4. ਕਈ ਵਾਰ ਕਿਸੇ ਗੱਲ (ਵਿਚਾਰ) ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਸਪਸ਼ਟ ਤੇ ਭਰਵੇਂ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਇਕੋ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਦੁਹਰਾਉ ਸਮੇਂ ਦੋਹਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਕੋਈ ਭਾਵ-ਅੰਸ਼ ਲਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਦੂਸਰੇ ਸ਼ਬਦ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ:- ਖਾਹਮਖਾਹ (ਖਾਹ+ ਮ+ਖਾਹ), ਕਸ਼ਮਕਸ਼ (ਕਸ਼+ਮ+ਕਸ਼), ਤਣਪੱਤਣ (ਤਣ+ਪ+ਤਣ), ਵਾਦ-ਵਿਵਾਦ (ਵਾਦ+ਵਿ+ਵਾਦ), ਹੂਬਹੂ (ਹੂ+ਬ+ਹੂ), ਕਮਸੇਕਮ (ਕਮ+ਸੇ+ਕਮ) (ਕਮ+ਅਜ਼+ਕਮ) ਆਦਿ ਸਮਾਸ ਹਨ।
5. ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਸਥਿਤੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸ਼ਬਦ ਤੇ ਸ਼ਬਦ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਕਾਰਜ ਜਾਂ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਜੋੜ ਕੇ ਸਮਾਸ ਸਿਰਜ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ:- ਖੂਨ-ਖਰਾਬਾ, ਲਹੂ-ਲੁਹਾਣ, ਹਨੇਰਗਰਦੀ, ਸ਼ਾਨ-ਸ਼ੌਕਤ, ਹੇਰਾਫੇਰੀ ਆਦਿ ਸਮਾਸ ਹਨ।
6. ਪੰਜਵੀਂ ਵੰਨਗੀ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵੰਨਗੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਸਪਸ਼ਟ ਤੇ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਇਕੋ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਹੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਰੂਪ ਜੋੜ ਕੇ ਸਮਾਸ ਘੜ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵੇਖੋ ਇੱਕ ਲੜਾਈ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਵਾਕ- ਬੱਚੇ ਜੁੰਡੋ-ਜੁੰਡੀ, ਔਰਤਾਂ ਗੁਤੋ-ਗੱੁਤੀ, ਜਵਾਨ ਡਾਂਗੋ-ਡਾਂਗੀ ਤੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਔਰਤਾਂ ਤੇ ਮਰਦ ਮੇਹਣੋਂ-ਮੇਹਣੀ ਤੇ ਗਾਲੋ-ਗਾਲੀ ਹੋ ਰਹੇ ਸਨ। ਰਾਤੋ-ਰਾਤ, ਦਿਨੋ-ਦਿਨ, ਸਾਹੋ-ਸਾਹ ਆਦਿ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਸਮਾਸ ਹਨ।
7. ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਇਕੋ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਦਰਸਾਉਣਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਕਾਰਜ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਦੋ ਵਿਭਿੰਨ ਕਾਰਜ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਸਮਾਸ ਬਣਾ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵੇਖੋ ਇੱਕ ਵਾਕ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਸਮਾਸ- ਉਸ ਨੇ ਬਥੇਰਾ ਓਹੜ-ਪੋਹੜ ਕੀਤਾ, ਮਿੰਨਤਾਂ-ਤਰਲੇ ਕੱਢੇ ਪਰ ਮਰੇ-ਮੁੱਕਰੇ ਦਾ ਕਾਹਦਾ ਦਾਰੂ ਉਸ ਦੇ ਹੰਝੂ-ਹੌਕੇ ਵਿਅਰਥ ਗਏ। ਵਿਗੜਿਆ-ਤਿਗੜਿਆ, ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਹੋਰ ਸਮਾਸ ਹਨ।
8. ਕਈ ਵਾਰ ਕਿਸੇ ਕਾਰਜ ਜਾਂ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਸੰਪੂਰਨ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਦੋ ਵਿਪਰੀਤ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸੁਮੇਲ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਇੱਕ ਵਾਕ ਵਿਚਾਰੋ:- ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮੰਜ਼ਲ ਪਾਉਣ ਲਈ ਨਾ ਚੰਗਾ-ਮਾੜਾ ਵੇਖਿਆ, ਨਾ ਪਾਪ-ਪੁੰਨ ਵਿਚਾਰਿਆ, ਨਾ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੱਡਾ-ਛੋਟਾ ਨਾ ਅਮੀਰ-ਗਰੀਬ, ਨਾ ਵੈਰੀ-ਮਿੱਤਰ ਜਾਣਿਆ, ਸਗੋਂ ਦੁਖ-ਸੁਖ ਤੇ ਗਰਮੀ-ਸਰਦੀ ਸਹਾਰਦਾ ਹੋਇਆ ਦਿਨ-ਰਾਤ ਜੁਟਿਆ ਰਿਹਾ।
9. ਕਈ ਵਾਰ ਉਪਰੋਕਤ ਧਾਰਨਾ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਇਕੋ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਨਾਂਹ-ਵਾਚੀ ਰੂਪ ਨੂੰ ਜੋੜ ਕੇ ਸਮਾਸ ਬਣਾ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ:- ਸਾਨੂੰ ਵੇਲੇ-ਕੁਵੇਲੇ, ਰਾਤ-ਬਰਾਤੇ, ਬੰਦਾ-ਕੁਬੰਦਾ ਵੇਖ ਕੇ ਚੱਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਰਾਹੋਂ ਕੁਰਾਹੇ ਨਾ ਪੈ ਜਾਈਏ।