Question

ਭਗਤੀ ਕਾਵਿ ਧਾਰਾ ਉੱਤੇ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।​

Answer 1

ਇਸ ਸਮੇਂ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਭਗਤੀ ਮਾਰਗ ਨੇ ਵੀ ਜਨਮ ਲੈ ਲਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਮੱਤ ਦੇ ਕੁਝ ਅੰਸ਼ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਪੁਰਾਣਾ ਤੇ ਗੀਤਾ ਤੱਕ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਪ੍ਰੰਤੂ ਇੱਕ ਲਹਿਰ ਜਾਂ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਇਸ ਮੱਤ ਨੇ ਇਸੇ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਭਗਤ ਕਵੀਆਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਾਨ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਭਗਤੀ ਮੱਤ ਦੇ ਅੱਡ-ਅੱਡ ਪੱਖਾਂ ਉੱਤੇ ਇੱਥੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨੀ ਅਯੋਗ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ। ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਦਾ ਆਰੰਭ ਅੱਠਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਧਾਰਮਿਕ ਲਹਿਰ ਦਾ ਇਹ ਕੇਂਦਰ, ਅਚਾਨਕ ਹੀ ਉੱਤਰ ਵੱਲੋਂ ਉੱਠਕੇ ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਜਾਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬੜੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਰਾਜਨੀਤਕ ਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਹਰਸ਼ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਛੋਟੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਰਾਜਪੂਤ ਰਿਆਸਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਰਿਆਸਤਾਂ ਆਪੋ ਵਿੱਚ ਲੜਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਦੱਖਣੀ ਹਿੰਦ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸੀ। ਚੋਲਾ ਰਾਜੇ ਬੜੀ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਨਾਲ ਰਾਜ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਹਿੰਦੂ ਮੱਤ, ਬੁੱਧ ਮੱਤ ਅਤੇ ਜੈਨ ਮੱਤ ਨਾਲ ਟੱਕਰ ਲੈ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮਾਲਾਬਾਰ ਵਿੱਚ ਇਸਲਾਮ ਵੀ ਆਪਣੇ ਪੈਰ ਜਮਾ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਤੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਆਪਣਾ ਅਸਰ ਵਧਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਹਰ ਲਹਿਰ ਵਾਂਗ, ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਦੀ ਸਮੇਂ ਦੀ ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਉੱਠੀ। ਇਸ ਦੇ ਉਭਰਨ ਵਿੱਚ ਭਾਈਚਾਰਕ ਹਾਲਤਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਹੱਥ ਸੀ। ਵਧੇਰੇ ਕਰ ਕੇ ਇਹ ਸਮਾਜਿਕ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦ ਦੇ ਕੱਟੜ ਫ਼ਲਸਫੇ ਵਿਰੁੱਧ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਸੀ। ਰੱਬ ਵਿੱਚ ਪੂਰਨ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਣ ਵਾਲਾ ਹਿੰਦੂ ਮੱਤ, ਬੁੱਧ ਮੱਤ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਦੇਰ ਤੱਕ ਸਵੀਕਾਰ ਨਾ ਕਰ ਸਕਿਆ ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਰੱਬ ਦੀ ਹੋਂਦ ਬਾਰੇ ਬਿਲਕੁਲ ਚੁੱਪ ਸੀ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ੋਰ ਕਰਮ ਸਿਧਾਂਤ (ਫ਼ਿਲਾਸਫ਼ੀ) ’ਤੇ ਦਿੰਦਾ ਸੀ। ਬੁੱਧ ਦੇ ਚੇਲੇ ਉਸ ਦੇ ਚੰਗੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਭੁੱਲਕੇ ਕੁਰੀਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਫਸ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਬੁੱਧ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਾ ਰੱਬੀ ਪੂਜਾ ਦਾ ਦਰਜਾ ਲੈ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਅਹਿੰਸਾ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਰੀਰਕ ਤੇ ਆਤਮਿਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਬੁੱਧ ਮੱਤ ਦਾ ਅਹਿੰਦਸਾ ਦਾ ਅਸੂਲ ਤੇ ਇਸਲਾਮ ਵਰਗੀ ਜਾਬਰ ਸੱਭਿਅਤਾ ਤੇ ਮਜ਼੍ਹਬ ਦੇ ਸਾਹਮਦੇ ਬਲਹੀਣ ਸਾਬਤ ਹੋਈ। ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਦੇ ਜ਼ਾਤ-ਪਾਤ ਦੇ ਕੱਟੜ ਵਖੇਵੇਂ ਕਰ ਕੇ ਆਮ ਲੋਕੀ ਇਸਲਾਮ ਵੱਲ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਵਰਗੀ ਬੀਰ ਕੌਮ ਵੀ ਅਹਿੰਸਾ ਵਾਦੀ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਕਦੀ। ਦੱਖਣੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ੈਵ ਮੱਤ ਤੇ ਵੈਸ਼ਨੂੰ ਮੱਤ ਦੇ ਸਾਧੂਆਂ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਿਵ ਤੇ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦੀ ਪੂਜਾ ਵੱਲ ਲਿਆਉਣ ਦਾ ਪੂਰਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ। ਸ਼ੈਵ ਤੇ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਮੱਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ, ਕਿਉਂ ਜੋ ਸਨਾਤਨੀ ਧਰਮ ਦੀ ਪੁਨਰ ਸੁਰਜੀਤੀ ਦੇ ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਅੋਕੜਾਂ ਸਨ, ਇਸ ਲਈ ਭਗਤੀ ਮੱਤ ਵਿੱਚ ਬੁੱਧ ਮੱਤ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਸਿਫ਼ਤਾਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ੈਵ ਅਤੇ ਵੈਸ਼ਨਵ ਮੱਤ ਦੇ ਚੰਗੇ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ ਅਪਨਾਇਆ ਗਿਆ ਨਵੇਂ ਉੱਠੇ ਭਗਤਾਂ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਰੱਬ ਦੀ ਹੋਂਦ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਮਿਹਰ ਵਿੱਚੋਂ ਖੁਸ਼ੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ। ਡਾਕਟਰ ਰਾਧਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ ਅਨੁਸਾਰ “ਭਗਤੀ ਮਾਰਗ, ਰੱਬਾ ਤੇ ਪੂਰਨ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਾ ਮਾਰਗ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਜੀਵ ਜਾਂ ਪ੍ਰਾਣੀ ਦੀ ਭਾਵੁਕ ਸਤਾ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਉੱਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭਗਤੀ ਮਾਰਗ, ਗਿਆਨ ਤੇ ਕਰਮ ਤੋਂ ਉੱਪਰੰਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਭਾਵੁਕ ਇਕਸੁਰਤਾ ਉੱਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।”1 ਇਸ ਲਹਿਰ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਭਾਵੇਂ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਜਾ ਪੁੱਜਦੀਆਂ ਹਨ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਸ ਦਾ ਮੋਢੀ ਰਾਮਾਚੰਦ ਨੂੰ ਹੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵਲਭ ਅਚਾਰੀਆ ਤੇ ਮਾਧਵ ਵੀ ਮੋਢੀਆ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ੰਕਰਾਚਾਰੀਆ ਦੀ ਗਿਆਨ ਮਾਰਗ ਤੇ ਮਾਇਆ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਡੱਟ ਕੇ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ। ਸੂਫੀ ਕਾਵਿ, ਬ੍ਰਿਹਾ ਕਾਵਿ, ਬੀਰ ਕਾਵਿ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪੂਰਵ-ਨਾਨਕ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੋਂ ਬਾਹਰ ਵਿਚਰਦੇ ਭਾਗਤ ਜਨਾਂ ਦੇ ਭਗਤੀ ਕਾਵਿ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵੀ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। “ਆਮ ਪ੍ਰਥਾ ਜਾਂ ਚਾਲ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਆਪਣੀ ਮਾਤ ਭਾਸ਼ਾ ਜਾਂ ਸੂਬੇ ਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਰਚਨਾ ਰਚੀਂਦੀ ਸੀ। ਲਾਗੇ ਚਾਰਹੇ ਦੀ ਬੋਲੀ ਦੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅੇ ਬਾਰੇ ਉੱਤਰੀ ਤੇ ਮੱਧ ਤੇ ਪੂਰਬੀ ਹਿੰਦ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਜਹੀ ਸੰਤ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਵੀ। ਪ੍ਰਭਾਵ ਇੱਕ ਉੱਤੇ ਦੂਜੀ ਦਾ ਸਪਸ਼ਟ ਹੈ। ਭਗਤਾਂ ਦੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਵੀ ਬਹੁਤ ਭੇਤ ਨਹੀਂ, ਨਾ ਬਹੁਤੀ ਵਿੱਥ ਜਾਪਦੀ ਹੈ। ਸ਼ਬਦ ਇੱਕ ਦੂਜੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਰਲੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਹੈ।”2 ਡਾ. ਐਸ. ਐਸ. ਕੋਹਲੀ ਦੇ ਕਥਨ ਮੁਤਾਬਿਕ ‘ਰਾਮ-ਕਾਵਿ’ ਤੇ ਕਿਸ਼ਨਾ ਕਾਵਿ ਦਾ ਪ੍ਰ਼ਭਾਵ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਉੱਤੇ ਵੀ ਪਿਆ ਭਗਤ-ਬਾਣੀ ਦਾ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਯੋਗ ਅਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸਬੂਤ ਹੈ। ਸਰਗੁਣ ਧਾਰਾ ਹਿੰਦੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਚੌਧਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸਤਾਰਵੀਂ ਸਦੀ ਤੱਕ ਪਸਰੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਜ਼ਰੂਰ ਅਜਿਹੇ ਕਵੀ ਹੋਏ ਹੋਣੇ।”3 ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਦਾ ਆਰੰਭ ਹਿੰਦੂ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਜੋਂ ਹੋਇਆ। ਇਹਨਾਂ ਭਗਤਾਂ ਨੇ ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਥਾਂ ਰੱਬ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਣ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ। ਸੰਤਾਂ, ਭਗਤਾਂ ਨੇ ਮਾਨਵੀ ਸਮਾਨਤਾ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਦੇ ਕੇ ਆਪਸੀ ਜਾਤ-ਪਾਤ, ਊਚ-ਨੀਚ, ਛੂਤ-ਛਾਤ ਦੇ ਭਾਵ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕੀਤਾ ਤੇ ਸਾਰੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕੋ ਹੀ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਸੰਤਾਨ ਮੰਨਿਆ ਇਹਨਾਂ ਭਗਤਾਂ ਨੇ ਲੋਕ ਬੋਲੀ ਵਿੱਚ ਬਾਣੀ ਰਚ ਤਾਂ ਜੋ ਸਧਾਰਨ ਮਨੁੱਖ ਵੀ ਇਸ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝ ਸਕੇ। ਜੈ ਦੇਵ, ਤ੍ਰਿਲੋਚਨ, ਰਾਮਦੇਵ, ਸਧਨਾ, ਰਾਮਾਨੰਦ, ਸੈਣ, ਰਵੀਦਾਸ, ਕਬੀਰ, ਧੰਨਾ ਆਦਿ ਭਗਤਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਬਾਣੀ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਭੂ ਪ੍ਰੇਮ ਵਿੱਚੋਂ ਮੁਕਤੀ ਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦਾ ਮਾਰਗ ਦੱਸਿਆ। ਉਰਦੂ ਕਵੀ ਇਬਾਲ ਦਾ ਇੱਕ ਸ਼ੇਅਰ ਹੈ ਜੋ ਭਗਤੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਮੁਕਤੀ ਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। “ਮੁਕਤੀ ਭੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਭੀ ਭਗਤੋ ਕੇ ਗੀਤ ਮੇਂ ਹੈ ਧਰਤੀ ਕੇ ਵਾਸੀਉ ਕੀ ਮੁਕਤੀ ਭੀ ਪ੍ਰੀਤ ਮੇਂ ਹੈ” ਮੱਧ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ‘ਗਿਆਨ’ ਅਤੇ ‘ਭਗਤੀ’ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਕਈ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ। ਗਿਆਨ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਸੰਕਰ ਆਚਾਰੀਆ ਦਾ ਅਦਵੈਤਵਾਦ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਭਗਤੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਚਾਰ ਦਰਸ਼ਨ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਨ ਜਿਵੇਂ (1) ਵਿਸ਼ਿਸ਼ਟਾਦਵੈਦ (ਰਾਮਾਨੁਜ਼ ਆਚਾਰੀਆ) (2) ਦਵੈਭਾਦਵੈਤਵਾਦ (ਨਿੰਬਾਰਕਾਚਾਰੀਆ) (3) ਦੈਵਤਵਾਦ (ਮੱਧਵਾਚਾਰੀਆ) (4) ਸ਼ੁੱਧਾਦਵੈਤਵਾਦ (ਵੱਲਭਾਚਾਰੀਆ) ਕਾਲ ਕ੍ਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਸ਼ੰਕਰ ਦੇ ਅਦਵੈਤਵਾਦ ਦਾ ਥਾਂ ਹੈ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਚਾਰੇ ਦਰਸ਼ਨ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀ ਕ੍ਰਿਆ ਸਰੂਪ ਪੈਦਾ ਹੋਏ। ਜੀਵ ਲਈ ਮੁਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕਰਮ ਕਾਂਡ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ। ਕਰਮ ਤੇ ਗਿਆਨ ਨਾਲ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਭਗਤੀ ਭਾਵ ਮਾਨਵ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਸਾਧਨ ਹੈ। ਸ਼ੰਕਰ ਅਨੁਸਾਰ ਜੀਵ ਤੇ ਈਸ਼ਵਰ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋ ਜਾਣਾ ਮੁਕਤੀ ਹੈ, ਪ੍ਰੰਤੂ ਰਾਮਾਨੁਜ਼ ਦਾ ਮੱਤ ਹੈ ਕਿ ਜੀਵ ਦਾ ਈਸ਼ਵਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪੁੱਜ ਜਾਣਾ ਜਾਂ ਈਸ਼ਵਰ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੀ ਮੁਕਤੀ ਹੈ। ਭਗਤੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਖੜ੍ਹਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਦੂਜਾ ਮੱਤ ਨਿੰਬਾਰਕ ਆਚਾਰੀਆ ਦਾ ‘