(a) Write your viewpoints on the "Conservation of Resources", what you
will do to conserve the types of resource you read in the chapter Resources
(Make some collage related to it)
Answers
Answer:
विद्युत् घट : ऊर्जेच्या परिवर्तनाद्वारे वीज निर्माण करणारे साधन. ऊर्जेचे रूपांतर करणाऱ्या काही अन्य साधनांप्रमाणे यात हलणारे भाग नसतात, हे याचे वेगळेपण आहे. यापासून फक्त एकदिश (एकाच दिशेने वाहणारा) विद्युत् प्रवाह मिळतो. रासायनिक विद्युत् घटांत रासायनिक प्रक्रियेद्वारे विद्युत् प्रवाह मिळतो. रासायनिक विद्युत् घटांत रासायनिक प्रक्रियेद्वारे विद्युत् ऊर्जा निर्माण होते आणि प्रस्तुत नोंदीत मुख्यत्वे या घटांची माहिती दिली आहे. विद्युत् घटांच्या दुसऱ्या प्रकारात प्रारणिक (तरंगरुपी ऊर्जेच्या स्वरूपातील) ऊर्जेचे विजेत रूपांतर होते. प्रकाशविद्युत् घट, सौर विद्युत् घट व अणुकेंद्रिय विद्युत् घटमाला ही या प्रकारच्या घटांची उदाहरणे आहेत. ‘अणु केंद्रिय विद्युत् घटमाला’ ‘इंधन−विद्युत् घट’ व ‘सौर विद्युत् घट’ यांवर मराठी विश्वकोशात स्वतंत्र नोंदी आहेत. ‘प्रकाशविद्युत्’ या नोंदीत प्रकाशविद्युत् घटाची माहिती आलेली आहे. तथापि प्रस्तुत नोंदीत त्यांची थोडी माहिती दिली आहे. यांशिवाय ‘विद्युत् रसायनशास्त्र’ अशीही स्वतंत्र नोंद आहे.
विद्युत् घट हा हातातून सहज नेता येण्यासारखा ऊर्जेचा साठा आहे. अशा प्रकारे वापरायला सोपा सुटसुटीत असल्यामुळे त्याचा आगणित ठिकाणी उपयोग होऊ शकतो. मोटारगाडीतील इलेक्ट्रॉनीय यंत्रणा कार्यान्वित करण्यासाठी जसा घट वापरला जातो, त्याचप्रमाणे अवकाशयानातील आणि कृत्रिम उपग्रहांतील यंत्रणा व उपकरणे यांना विद्युत् घटांद्वारे वीज पुरविली जाते. रेडिओ ग्राही, दूरचित्रवाणी संच इ. दृक् श्राव्य साधनांमध्ये त्याचप्रमाणे विजेरी, कॅमेरा, दाढी करण्याचे यंत्र, लहान मुलांची खेळणी, श्रवणयंत्र, गणकयंत्रे (कॅल्क्युलेटर) इत्यादींमध्ये विद्युत् घट वापरले जातात. वीज पुरवठा बंद पडल्यावर आपत्काली वीज पुरवठा करण्यासाठी रुग्णालये, दूरध्वनी, संगणक इत्यादींसाठी विद्युत् घटांचा उपयोग करतात.
एखाद्या विशिष्ट उपयोगासाठी योग्य घट ठरविण्यासाठी विद्युत् घटाची पुढील दोन प्रमुख वैशिष्ट्ये विचारात घ्यावी लागतात : (१) घटाची विद्युत् दाब (वर्चस्) आणि (२) त्याची विद्युत् विसर्जन त्वरा. या वैशिष्ट्यांचे सापेक्ष महत्त्व त्या त्या उपयोगावर अवलंबून राहते. उदा., ट्रँझिस्टर अगर तत्सम इलेक्ट्रॉनीय उपकरणांसाठी वापरायच्या घटाचे वर्चस् स्थिर असणे महत्त्वाचे असते. फार मोठा वीज प्रवाह अपेक्षित नसल्याने विसर्जन त्वरेला महत्त्व न राहून घटाचे ध्रुवण गुणधर्ण विचारात घेतले नाहीत तरी चालते. याउलट विजेरीसाठी वापरण्याच्या घटाचे वर्चस् स्थिर राहणे महत्त्वाचे नसून जास्त वीज प्रवाहाची गरज असल्याने मोठी विसर्जन त्वरा असणे महत्त्वाचे ठरून घटाचे ध्रुवण गुणधर्म निर्णायक ठरतात. लहान, सुट्या घटाचा विद्युत् दाब सर्वसाधारणपणे १.५ व्होल्ट असतो. यापेक्षा जास्त विद्युत् दाब मिळविण्यासाठी अनेक सुटे घट एकत्र जोडणे आवश्यक ठरते. विद्युत विसर्जन त्वरा अँपिअर-तास (अँपिअरमधील प्रवाह गुणिले जितके तास प्रवाह वाहणार तो काल) यामध्ये मोजतात.
प्राथमिक आणि द्वितीयक अगर संचायक असे विद्युत् घटांचे दोन प्रमुख प्रकार आहेत. रासायनिक द्रव्य संपल्यामुळे अगर आयुर्मानाच्या शेवटी घाटाचे कार्य बंद पडले की, प्राथमिक घट निकामी होतो. व टाकून द्यावा लागतो. द्वितीयक घटाचे मात्र असे नसते. द्वितीयक घटामध्ये वीजनिर्मिती होत असताना उत्स्फूर्तपणे होत असलेली रासायनिक विक्रिया बाहेरुन उलट दिशेने एकदिश प्रवाह पाठवून करता येते. घटातील रासायनिक द्रव्य संपल्यावर या प्रत्यावर्तनाच्या (विक्रिया उलट सुलट दिशांनी होण्याच्या) प्रक्रियेद्वारे त्याचे पुनर्जनन करून द्वितीयक घटाचे पुनर्भारण करण्यात येऊन घट पुनःपुन्हा वापरता येतो. या गुणधर्मामुळे द्वितीयक घट विद्युत् रासायनिक ऊर्जा साठविण्याचे कार्य करीत असल्यामुळे त्यांना संचायक घट असेही म्हणतात.
घटामध्ये वापरलेल्या विद्युत् विच्छेद्याच्या (वितळविल्यास अथवा पाण्यासारख्या विशिष्ट विद्रावात विरघळविल्यास ज्याच्यामधून विद्युत् प्रवाह वाहतो अशा संयुगाच्या) सर्वसाधारण स्वरूपावरून देखील घटांचे वर्गीकरण करण्यात येते. पुष्कळशा प्राथमिक घटांत जेली अगर लगदा किंवा खळीसारखे न सांडणारे विच्छेद्य वापरले जाते. अशा घटांना ‘शुष्क घट’ म्हणण्याचा प्रघात आहे. दुसऱ्या काही प्राथमिक घटांत द्रवरूप विच्छेद्य वापरलेले असते. अशा घटांना ‘सद्रव घट’ म्हणतात. संचायक घटांत बहुधा द्रवरूप विच्छेद्य असते.
विद्युत् घट निरनिराळ्या आकारमानांत तयार करतात. इलेक्ट्रॉनीय घड्याळातील घट आकारमानाने कोटाच्या बटनाइतका लहान आणि वजनाने १.४ ग्रॅम इतका हलका असतो, तर पाणबुडीसाठी लागणाऱ्या घटाचे वजन ०.९१ मे.टन असते. घटांच्या निरनिराळ्या आकारमानांचे प्रमाणीकरण केलेले असून सर्व उत्पादक या प्रमाणभूत आकारमानांतच घटांची निर्मिती करीत असल्याने प्रत्यक्ष घट बदलताना अडचणी येत नाहीत.
विद्युत् वर्चसाच्या बाबतीतही घटांमध्ये भिन्नता असते. विजेरीत वापरायच्या प्राथमिक घटाचे वर्चस् १.५ व्होल्ट असते, तर मोटारगाडीत वापरायचे संचायक घट प्रत्येकी ६ व्होल्टचे दोन घट एकसरीत जोडून कून १२ व्होल्ट वर्चस् मिळविलेले असते.
प्राथमिक घटांचे सद्रव (द्रवयुक्त), शुष्क, संचायक वा रक्षित (रिझर्व्ह) व इंधन असे प्रकार आरहेत. सद्रव घटात विद्युत् विच्छेद्य द्रवरूप (चल) असते. पूर्वी हे घट मोठ्या प्रमाणावर वापरीत. नंतर त्यांची जागा इतर प्रकारच्या घटांनी अथवा ऊर्जास्त्रोतांनी घेतली. कमी विद्युत् दाबाची दीर्घकालीन गरज भागविण्यासाठी सद्रव घट योग्य असतात. विद्युत् अग्रांचे संक्षारण (धातूचा क्षय वा गंजणे) पाण्याची वाफ होऊन ते मोठ्या प्रमाणात निघून जाणे व गळती हे सद्रव घटातील दोष आहेत.
शुष्क घटात द्रव्ये परत भरता येत नाहीत. यातील विद्युत् विच्छेद्य हे बहुधा रबडी व लुकणासारके अचल स्वरूपाचे असते. यामुळे सद्रव घ