अवकाश तत्रज्ञान म्हणजे काय?
Answers
Answer:
अवकाश स्थानक हे खरे तर अवकाशयानच असते; परंतु त्यामध्ये अंतराळवीरांना प्रयोग करण्याची, तसेच त्यांच्या राहण्याचीही सोय असते. त्या प्रकारे त्याची बांधणी केलेली असते. अवकाशाशी संबंधित विविध प्रश्नांची उत्तरे शोधण्यासाठी, सूर्याची निरीक्षणे करण्यासाठी, तसेच पूरक असे प्रयोग करण्यासाठी अवकाश स्थानक विकसित केले जाते. विविध पदार्थांवर अवकाशात नेमका काय परिणाम होतो, मानवी शरीरावर कसा परिणाम होतो- विशेषत: गरुत्वीय शक्ती नसताना किंवा ती अतिशय सूक्ष्म स्वरूपात असताना काय परिणाम होतो - याचाही अभ्यास याद्वारे केला जातो. छोटी अवकाश स्थानके पूर्णत: विकसित करूनच अंतराळात सोडली जातात; परंतु मोठी अवकाश स्थानके मोड्यूलच्या स्वरूपात पाठिली जातात आणि तिथे भ्रमणकक्षेत जुळणी केली जाते. उड्डाणवाहक पूर्णत क्षमतेने वापरण्यासाठी शक्यतो मोठे अवकाश स्थान रिकामे पाठविले जाते आणि अंतराळवीर व अन्य उपयुक्त साधने दुसऱ्या वाहकाद्वारे पाठविले जातात. अवकाश स्थानके सौर उर्जेवर चालतात, त्यासाठी सौरघटांचा वापर केला जातो. भूस्थिर कक्षेतील उपग्रहाच्या मदतीने अवकाश स्थानकाशी संदेश दळणवळण केले जाते. अवकाश स्थानक प्रामुख्याने पृथ्वीपासून चारशे किलोमीटर उंचीवरून काम करतात आणि ते पृथ्वीच्या भोवती ताशी २८ हजार किलोमीटर वेगाने भ्रमण करतात.
अवकाश स्थानके कधीपासून सोडली गेली?
१९७१पासून आतापर्यंत ११ अवकाश स्थानके सोडण्यात आली आहेत. ती प्रामुख्याने तत्कालीन सोव्हिएत संघ, अमेरिका, आताचा रशिया आणि चीन यांची आहेत. रशियातर्फे सॅल्यूट, मीर, अमेरिकेतर्फे स्कायलॅब, चीनतर्फे तियोनगाँग ही स्थानके प्रक्षेपित करण्यात आली आहेत.
आंतरराष्ट्रीय अवकाश स्थानक म्हणजे काय?
विविध देश एकत्र येऊन जे अवकाश स्थानक बनवितात, त्याला आंतरराष्ट्रीय अवकाश स्थानक (आयएएस) म्हणतात. अमेरिका, रशिया, युरोपीय देश, कॅनडा, जपान यांच्या पुढाकारातून नोव्हेंबर २०००पासून आंतरराष्ट्रीय अवकाश स्थानक कार्यरत आहे. त्यात विविध देशांतील अंतराळवीर एकत्रितपणे प्रयोग करतात. या आंतरराष्ट्रीय अवकाश स्थानकाचा पहिला भाग १९९८मध्ये प्रक्षेपित करण्यात आला. त्यानंतर नोव्हेंबर २०००मध्ये या अवकाश स्थानकासाठी अंतराळवीर पोहोचले आणि त्यांच्याद्वारे अवकाश स्थानकाची जुळणी वाढविण्यात आली. २०११मध्ये अवकाश स्थानक पूर्णपणे बांधले गेले. हे स्थानक २०३०पर्यंत सक्रिय राहण्याची अपेक्षा आहे. त्यानंतर फक्त चीनचे अवकाश स्थानक सक्रिय असेल. ही बाब लक्षात घेऊनच भारताकडून अवकाश स्थानकाचा प्रकल्प हाती घेण्यात येत आहे.
अवकाश स्थानकांचा उपयोग काय?
अवकाशातील संशोधनासाठी, सूक्ष्म गुरुत्वीय शक्तीतील प्रयोगांसाठी अवकाश स्थानकांचीच गरज असते. या संशोधनाचा पृथ्वीवर अर्थातच उपयोग आहे. भारताच्या अवकाश स्थानकाच्या प्रकल्पाची घोषणा करताना इस्रोकडून सूक्ष्म गुरुत्वाकर्षणातील प्रयोगांचाच उल्लेख करण्यात आला आहे.
भारताचा प्रकल्प काय आहे?
जमिनीपासून ४०० किलोमीटर उंचीवर साधारणपणे २० टन वजनाचे अवकाश स्थानक निर्माम करण्याची भारताची योजना आहे. या स्थानकामध्ये अंतराळवीरांना १५ ते २० दिवस राहता येईल. सूक्ष्म गुरुत्वाकर्षणातील वैज्ञानिक प्रयोग करण्यासाठी या अवकाश स्थानकाचा उपयोग होईल. हे अवकाश स्थानक पूर्णपणे स्वदेशी तंत्रज्ञानाच्या जोरावर उभारण्यात येणार असून, इतर कोणत्याही देशाची त्यासाठी मदत घेणार नसल्याचे 'इस्रो'चे अध्यक्ष डॉ. के. सिवन यांनी म्हटले आहे. भारताचा अवकाश स्थानकाचा प्रकल्प महत्त्वाचा असून, यामुळे आपल्याला अवकाश क्षेत्रात अग्रणी भूमिका बजावण्याची संधी मिळणार असल्याचे 'इस्रो'चे माजी अध्यक्ष डॉ. माधवन नायर यांनी म्हटले आहे.