Question

मराठी सत्ता संपुष्टात येण्यामागची करणे- चर्चा करा.

Answer 1

अब्दाली विरुद्ध झालेल्या पानिपतच्या लढाईमुळे मराठ्यांच्या सैन्यबळाचे मोठे नुकसान झाले.

नंतर नानासाहेब पेशव्यांच्या मृत्यूनंतर त्यांचा मुलगा माधवराव पेशवा गादीवर बसले.  

ते एक पराक्रमी आणि कर्तबगार राजे होते त्यांच्या मृत्यूनंतर मराठी सत्ता कमकुवत होऊ लागली.  

मराठी सत्तेचा विस्तार करण्यासाठी अनेक मराठी सरदारांनी मोलाची भूमिका बजावली.  

महादजी शिंदे आणि नाना फडणवीस या कर्तबगार मराठी सरदारांच्या मृत्यूनंतर मराठी सत्तेला उतरती कळा लागली.  

त्यानंतर इंग्रजानी भारतात अधिपत्य गाजवायला सुरुवात केली आणि मराठ्यांचे राज्य संपुष्टात आले.

Answer 2

मराठा साम्राज्य कोसळण्याची कारणे

स्पष्टीकरणः

मराठे शूर असले तरी बर्‍याच अशक्तपणाने ग्रस्त होते. त्यांच्या पडझडीस खालील कारणे दिली जाऊ शकतात:

• औरंगजेबच्या मृत्यूनंतर (17०7) मोगल साम्राज्याचा नाश झाला. ठाम मध्यवर्ती शक्ती नसताना मराठा, शीख आणि रोहिल्ला पठाण यांसारख्या प्रादेशिक शक्तींचा विस्तार होतो. दिल्लीवर (बादशहा नाममात्र असला तरी) नियंत्रण मिळवण्यावर मराठ्यांचा विजय होतो.
•  अफगाण रायडर अहमद शाह अब्दालीने भारतावर हल्ला केला. मोगल सम्राटाच्या वतीने कार्य करीत, सदाशिवराव भाऊ यांच्या नेतृत्वात मराठा सैन्याने अफगाणांना भेट दिली आणि पानिपतच्या तिस लढाईत त्यांचा पराभव झाला (1761): मराठा सत्तेचा विस्तार करणारा मराठा शक्ती पहिला होता. एक व्हॅक्यूम ब्रिटिशांच्या प्रतीक्षेत आहे.
•  पूर्वेकडे एक नवीन शक्ती वाढत होती. ब्रिटीशांनी बंगालच्या नवाब सिराज-उद-दौलाला प्लासी येथे (1757) आणि मुघल, अवध आणि बंगाल यांची एकत्रित सेना बक्सर येथे (1764) पराभूत केली. त्यामुळे त्यांना बिहार, बंगाल आणि ओरिसामध्ये दिवाणी अधिकार मिळतात. लवकरच त्यांची नजर दिल्लीकडे वळते. दिल्लीच्या युद्धाच्या वेळी (1803) जनरल लेक (डावीकडे) मराठ्यांचा पराभव करून त्यांना दक्षिणेकडे खेचते.
• दरम्यान, आर्थर वेलेस्ले (उजवीकडे, भविष्यातील ड्यूक ऑफ वेलिंग्टन) यांनी अलीकडेच टिपूचा धोका दूर केल्यामुळे मराठ्यांना दक्षिणेकडून ढकलले. त्याने त्यांना Assaye, अहमदनगर आणि इतर अनेक झगडांमध्ये पराभूत केले. दुसरे अँग्लो-मराठा युद्ध (1803-1805) मराठा सामर्थ्याने अपंग असलेल्या अनेक संधिंसह समाप्त झाले.
• तिसरा अँग्लो-मराठा युद्ध (1817-1818). पेशवा बाजीराव दुसराने पूना रेसिडेन्सीवर हल्ला केला. ब्रिटिशांनी संप परत केला. पेशवे पळून जाताना मराठा, मुस्लिम, महार, यहूदी असलेले एक छोटेसे ‘ब्रिटिश’ सैन्य त्याचा पाठलाग करत आहे. भीमा नदीवरील कोरेगाव येथे त्यांनी भूमिका घेतली पण त्यांचा पराभव झाला. पेशवाई संपुष्टात आली आहे.