नावनिर्मितीच्या प्रेरनेची कार्ये
Answers
Explanation:
प्रेरणा – १ : (मोटिव्हेशन). मानसशास्त्रातील एक महत्त्वाची पण वादग्रस्त संकल्पना. प्रेरणांचे स्वरूप, संख्या, मापन, मानवी आणि मानवेतरांच्या प्रेरणांतील भेद यांसारख्या प्रत्येक मुद्याबाबत सैद्धांतिक पातळीवर वाद झालेले आहेत. ‘प्रेरित’ प्राण्याची किंवा माणसाची लक्षणे कोणती हाही वादग्रस्त मुद्दा आहे. माणूस किंवा कोणताही प्राणी जसा वागतो, तसा तो का वागतो, या प्रश्नाचा उलगडा केल्याशिवाय मानसशास्त्रीय विचारव्यूह पूर्ण होऊ शकत नाही. या प्रश्नापाठोपाठच ईश्वरेच्छा, स्वेच्छा, निसर्गक्रम किंवा परिस्थितीशरणता ही उत्तरेही आली परंतु त्यांतील विवाद्यता अद्यापिही टिकून आहे.
व्यक्तीचे विशिष्ट वर्तन सुरू कसे व कशामुळे होते, त्याला कार्यशक्ती कशी मिळते ते टिकून कसे राहते, त्याला दिशा कशी प्राप्त होते किंवा दिली जाते, ते कसे व केव्हा थांबते किंवा बदलते आणि हे सर्व घडत असताना त्या जीवाची आंतरिक प्रतिक्रिया कशा प्रकारची असते, या सर्वांचा विचार प्रेरणाविचारात अंतर्भूत होतो. प्रेरणाविचारात निवड, निर्णय, अग्रक्रम, निश्चिती, समकालिकता, श्रेणीरचना इ. कार्यकारी स्वरूपाची गुंतागुंत आहे त्याचप्रमाणे जाणिवेचा किंवा बोधाचा प्रश्नही त्यात गुंतलेला आहे. वर्तनाचे ‘ध्येय’ निसर्गदत्त असते की संपादित असते, हा प्रश्न प्रेरणा आणि अध्ययन यांना जोडणारा आहे तर अनुभवाचे आशय वस्तुनिष्ठ म्हणजे जगावर अवलंबून असतात की व्यक्तीच्या हेतुरचनेवर, हा प्रश्न प्रेरणा आणि ⇨संवेदन यांचा सांधा जाणवून देणारा आहे. ⇨ज्ञानसंपादन वा अध्ययन आणि संवेदन ही ⇨ प्रायोगिक मानसशास्त्रातील अभ्यासक्षेत्रे प्रेरणा हा एक नियामक घटक म्हणून विचारात घेतात.
या प्रायोगिक वस्तुनिष्ठ दृष्टिकोनाने अमेरिकन विचारवंतांमध्ये आपले मूळ घट्ट केले. त्यामध्ये फारफार तर मध्यस्थ परिवर्तक अशी जागा, प्रेरणांना मिळू शकत होती. अन्यथा प्रतिक्षेप आणि अभिसंधान यांच्यावर सर्व भिस्त होती. त्यामानाने यूरोपातील विचारात ‘गेस्टाल्ट’वादी म्हणजे व्यूहवाही भूमिकेचे प्राबल्य होते. [⟶ व्यूह मानसशास्त्र]. मानवी वर्तनाचे खरे आकलन अशा ‘घटक’वादी वा अणुवादी विचाराने होणार नाही त्यासाठी संपूर्ण मानवच संकल्पनेमध्ये दाखल झाला पाहिजे, अशी ल्यूइनच्या वारसदारांची मुख्य भूमिका होती.
प्रेरणांचे वर्गीकरण : एकूण प्रेरणा किती? त्या कोणत्या? या प्रश्नांना सर्वांनी जरी सारखे महत्त्व दिलेले नसले, तरी प्रेरणांच्या उगमस्थानानुसार, महत्त्वानुसार आणि आवश्यक पूर्ववर्ती घटनांनुसार अनेक वर्गीकरणे सुचविली गेली आहेत. उगमस्थानानुसार केलेल्या वर्गीकरणात प्रेरणांची व्यवस्था (१) शरीरजन्य, (२) समाजजन्य व (३) मानसजन्य अशा तीन वर्गांत केली जाते. महत्त्वानुसार (१) संपादित व (२) अनभ्यस्त अशी वर्गवारी केली जाते.
शरीरजन्य प्रेरणा : शरीराची नैसर्गिक सुस्थिती टिकण्यासाठी ज्या प्रेरणा कार्य करतात, त्यांचा या वर्गांत समावेश होतो. अन्न, पाणी, हवा, विश्रांती, क्रियाशीलता, कामप्रेरणा या शरीरजन्य म्हणजे शरीररचनेच्या नैसर्गिक वैशिष्ट्यांमधून उगम पावणाऱ्या प्रेरणा होत. त्यांच्या आरंभी शारीरिक स्थितीमुळेच उत्पन्न होणाऱ्या रासायनिक व प्रतिक्षेपात्मक प्रक्रियांची रचना असते. ती कार्यान्वित होणे, ती ती गरज जाणवणे, त्यातून ध्येयवस्तूचा शोध सुरू होणे आणि ती प्राप्त झाल्यावर दुसऱ्या प्रक्रियाचक्राचा आरंभ होऊन समाधानाची जाणीव होणे, असा घटनाक्रम आढळतो. शरीराच्या जैवरासायनिक समतोलापासून दूर जाणे आणि परत त्या समतोलाच्या स्थितीप्रत येणे, असे हे चक्र असते. प्राण्याच्या शरीररचनेनुसार, ध्येयवस्तूच्या उपलब्धतेनुसार आणि अन्य परिस्थितिघटकांनुसार या प्रेरणांचे वळण ठरत जाते. ते वळण समग्र समायोजनाचा भाग असते.
समाजजन्य प्रेरणा : मानवी व्यक्तीला स्वतंत्र जीव म्हणून जिवंत राहण्यासाठी संगोपनाची अपेक्षा असते. त्यामुळे मूलभूत सामाजिकता हा एक जैविक गरजेचाच भाग आहे. अर्भकाला असलेली प्रौढाची गरज आणि त्याचा दीर्घ संगोपनकाल यांच्यामुळे सामाजिक समूहाचा सदस्य या नात्याचा संदर्भ अनेक प्रकारच्या वर्तनप्रेरणा निर्माण करतो. सहवास आणि संपर्क साध्य करणाऱ्या काही प्रेरणा आणि तौलनिक दृष्टीने वर्चस्व देणाऱ्या प्रतिष्ठाविषयक प्रेरणा ही सामाजिक प्रेरणांची दोन प्रमुख केंद्रे आहेत.
मानसजन्य प्रेरणा : प्रत्येक व्यक्ती अद्वितीय असते. ‘एका छापाचे दोन’ असे म्हणण्यासारखे साम्य एकांड जुळ्यांमध्येही नसते. या विशिष्ट रचनेमुळे व्यक्तीचे अग्रक्रम, स्वतःच्या भावनिक स्वरूपाच्या आणि स्वत्त्वाशी निगडित असणाऱ्या प्रश्नांमुळे काही प्रेरणा निर्माण होतात. यांमध्ये विशेष क्षमता, भावनिकता, आत्माविष्कार यांसारख्या प्रेरणांचा समावेश होतो.
उपयोजन : प्रेरणांचे स्वरूप आणि त्यातून कळणारे वर्तनाचे गतिशास्त्र यांचा अभ्यास उपयोजनाच्या दृष्टीनेही झालेला आहे. सामाजिक परिवर्तनाचा एक कारक घटक म्हणून व्यक्तींच्या प्रेरणांच्या घडणीत बदल घडवणारे कार्यक्रम, प्रशिक्षणतंत्रे आणि पद्धती हा अलीकडच्या काळात नव्याने निर्माण झालेला एक विषय आहे. मानवी व्यक्तीचे व्यक्तिगत व्यावसायिक यश, नवनिर्मितीची शक्ती, सामाजिक यथादर्शाच्या निर्मितीसाठी प्रेरणांमध्येच निर्मिलेली विशिष्ट दिशा या हेतूंसाठी मानसशास्त्राचे ज्ञान वापरले जात आहे. या संदर्भात डी.सी. मक्लेलंड यांचा ‘सिद्धिप्रेरणेचा सिद्धांत’ व सिद्धिप्रेरणेच्या वाढीसाठी केलेला प्रशिक्षण कार्यक्रम यांचा उल्लेख महत्त्वाचा आहे. त्यामध्ये व्यक्तीला जाणवणारा व माहीत असणारा प्रेरणाप्रांत व्यापक करण्यावर आणि आपल्यात बदल घडविण्याची दिशा स्पष्ट करण्यावर भर असतो. व्यावसायिक आणि संस्थात्मक संदर्भात प्रेरणाप्रशिक्षणाचा प्रश्न आज अतिशय महत्त्वाचा झालेला आहे.
mark as branlist