प्र.१.फरक स्पष्ट करा. कोणतेही दोन
अ) एकल व्यापारी संस्था व संयुक्त हिंदू कुटुंब व्यवसाय
ब) घटना पत्रक आणि नियमावली
क) संचालक व व्यवस्थापकीय संचालक.
प्रत्र 2.पुढील प्रश्नांची उत्तरे द्या. कोणतेही तीन
Answers
Answer:
व्यवसाय संघटना
व्यक्तिगत किंवा एकल व्यापारी संस्था
भागीदारी पेढी
संयुक्त भांडवल कंपनी व व्यवसाय निगम
सहकारी संस्था
सरकारी व्यवसाय संघटना
व्यवसायाच्या उद्दिष्टपूर्तीकरिता निर्माण केलेली व्यवस्था. कोणत्याही अर्थव्यवस्थेत विविध प्रकारचे व्यवसाय व उत्पादन करणाऱ्या संस्था मोठ्या प्रमाणावर आढळून येतात. राष्ट्रीय व आंतरराष्ट्रीय व्यापार करणारे व्यवसाय, विमा व्यवसाय, बँकिंग व्यवसाय, वाहतूक व्यवसाय, उत्पादन करणारे व्यवसाय व शेती व्यवसाय यांची संख्या मोठ्या प्रमाणावर वाढते आहे. यांतील काही व्यवसाय सार्वजनिक किंवा सरकारी क्षेत्रात, तर काही व्यवसाय खाजगी क्षेत्रात आहेत.
हे सर्व व्यवसाय यशस्वी रीतीने चालविण्यासाठी योग्य व अनुरूप अशा संघटनेची गरज असते. व्यवसायात गुंतलेल्या भांडवलाची मालकी व नियंत्रण कोणाकडे आहे, यावर त्या व्यवसायाची संघटना कशी असेल, हे अवलंबून असते. परंतु त्याच्या एकूण विस्तारावर मर्यादा पडतात. भागीदारी संस्थेत जादा भांडवल व मनुष्यबळ उपलब्ध होऊ शकते, परंतु त्यालाही मर्यादा पडतात. अलीकडच्या काळात संयुक्त भांडवल कंपनी (जॉईट स्टॉक कंपनी) आणि व्यवसाय निगम हे व्यवसाय संघटनेचे प्रकार मोठ्या प्रमाणावर प्रचलित आहेत. राष्ट्रीय किंवा आंतरराष्ट्रीय पातळीवर व्यवसाय करण्यासाठी हे प्रकार खूपच उपयुक्त ठरले आहेत. कंपनीमध्ये वाढती नफेखोरी व संपत्तीचे अवास्तव केंद्रीकरण हे धोके निर्माण होत असल्याने सहकारी संस्थांची स्थापना मोठ्या प्रमाणावर होऊ लागलेली आहे. सार्वजनिक क्षेत्रात सरकारी खाते, सरकारी कंपनी व सार्वजनिक निगम हे संघटनाप्रकार प्रचलित आहेत.
व्यवसायाचे स्वरूप, आकार व इतर वैशिष्ट्यपूर्ण बाबी यांवर संघटनेचे स्वरूप अवलंबून असते. उत्पादन किंवा व्यापार किंवा सेवा यांच्या स्वरूपानुसार व्यवसाय संघटनेचा प्रकार ठरतो. व्यवसायाला लागणारे भांडवल, साधनसामग्री व मनुष्यबळ या गोष्टीँचाही विचार संघटनेचा प्रकार निवडताना करावा लागतो. सुरुवातीला विशिष्ट प्रकारची संघटना निवडली, तरी पुढे तो प्रकार बदलता येतो. मात्र त्यासाठी कायदेशीर बाबींची पूर्तता करावी लागते. सध्या प्रचलित असलेल्या व्यवसाय संघटनेच्या काही प्रकारांची माहिती पुढे दिली आहे. भागीदारी, व्यवसाय निगम, संयुक्त भांडवल कंपनी यांवर मराठी विश्वकोशात यथास्थळी स्वतंत्र नोंदी असल्याने त्यांचे थोडक्यात माहिती इथे दिली आहे.
व्यक्तिगत किंवा एकल व्यापारी संस्था
ज्या व्यवसायात एकच व्यक्ती त्या व्यवसायाची मालक असते व व्यवस्थापनाचे सर्व अधिकार त्या व्यक्तीकडेच असतात, तेव्हा त्यास व्यक्तिगत वा एकल व्यापारी संस्था असे म्हणतात. मालक स्वतःच भांडवल-गुंतवणूक करीत असल्याने होणारा नफा किंवा तोटा त्याचाच असतो. व्यवसायातील त्याची जबाबदारी अमर्यादित स्वरूपाची असते. व्यक्तिगत व्यवसाय हा संघटनेचा सर्वात जुना प्रकार असून आजही असे असंख्य व्यवसाय पहावयास मिळतात. अशी संघटना स्थापणे सोपे व सुलभ असते आणि तिच्यावर फारशी कायदेशीर बंधने नसतात. एकल व्यापाऱ्याला आपल्या व्यवसायावर नियंत्रण ठेवण्याचा संपूर्ण हक्क असल्याने व्यवसायाचे व्यवस्थापन कार्यक्षम व परिणामकारक होऊ शकते. तो व्यवसायासंबंधी त्वरित निर्णय घेऊ शकतो व व्यवसायाबाबत पुरेशी गुप्तता राखू शकतो.
व्यवसाय संघटनेचा हा प्रकार लवचीक असून त्यामध्ये काटकसरीला खूपच वाव असतो. यात ग्राहकांशी व कर्मचाऱ्यांशी प्रत्यक्ष संबंध येत असल्याने त्यांच्याबरोबर चांगले संबंध प्रस्थापित होऊ शकतात. स्वयंरोजगाराच्या दृष्टीने हा प्रकार उपयुक्त असून, कुटुंबाच्या उत्पन्नाचे महत्त्वाचे साधन म्हणून त्याकडे पाहिले जाते. परंतु या संघटनाप्रकारात तोटे किंवा मर्यादाही बऱ्याच आहेत. सर्वांत महत्त्वाचा दोष म्हणजे एकल व्यापाऱ्यापची व्यवसायातील अमर्यादित जबाबदारी. व्यवसायातील देणी भागविण्यासाठी जर व्यवसायाची मालमत्ता कमी पडली, तर त्याच्या व्यक्तिगत मालमत्तेतून देणी भागवावी लागतात. व्यवसायाच्या वाढत्या गरजा भागविणे अनेकदा त्याच्या आवाक्याकबाहेरचे असते. व्यवसाय लहान असल्याने फारसा कर्मचारिवर्ग नेमता येत नाही आणि श्रमाची विभागणीही करता येत नाही, त्यामुळे विशेषीकरणाचा अभाव या प्रकारात दिसून येतो. एकल व्यापारी आपल्या कुवतीप्रमाणे स्वतः निर्णय घेतो, परंतु तो अनेकदा चुकण्याची शक्याता असते. त्याची बाजारातील सौदाशक्ती खूपच कमी असते आणि आपल्या व्यवसायाचा विस्तार तो काहीएका मर्यादेपलीकडे करू शकत नाही; परंतु ज्या व्यक्ती धाडसी व उपक्रमशील असतात, त्यांना स्वतःच्या कल्पनेप्रमाणे व्यवसाय वाढवायला हा संघटनाप्रकार योग्य असतो
Answer:
कनिष्ठ स्तरीय व्यवस्थापन