विश्वकोशचे महत्व सांगा
Answers
Explanation:
कोशरचनेचा एक वैशिष्टयपूर्ण प्रकार. ज्ञान-विज्ञानांच्या एक वा अनेक विषयांतील अद्ययावत माहितीचे वस्तुनिष्ठ पद्धतीने संकलन करून ते साररूपाने विविध नोंदीच्या, म्हणजे छोट या, मध्यम वा मोठ या लेखांच्या स्वरूपात जिज्ञासूना उपलब्ध करून देणारा एक वा अनेक खंडांचा संदर्भग्रंथ म्हणजे विश्वकोश होय. विश्वकोश ह्या शब्द ‘एन्साय्क्लोपीडिआ’ ह या इंग्रजी शब्दाचा मराठी पर्याय होय. ज्ञानकोश, मह्याकोश हे अन्य पर्यायी शब्द आहेत. ‘एन्साय्क्लोपीडिआ’ ह्या शब्द ‘सर्वसाधारण स्वरूपाचे शिक्षण’ ह या अर्थाच्या Enkyklios (सर्वसाधारण) आणि Paideia(शिक्षण) ह या मूळ ग्रीक शब्दांवरून आलेला आहे. कला आणि शास्त्रे ह यांचे ज्ञान ह्या प्राचीन ग्रीक विद्यालयांतून देण्यात येणाऱ्या उदार शिक्षणाचा गाभा होता, ह या वस्तुस्थितीच्या संदर्भात ह्या अर्थ पाहता येतो.
विश्वकोशाचे प्रकार : विश्वकोशाचे अनेक प्रकार आहेत. ज्ञानविज्ञानांच्या सर्व शाखांतील अद्ययावत माहितीचे संकलन साररूपाने विविध नोंदीतून देणाऱ्या विश्वकोशांना ‘सर्वविषयसंग्राहक विश्वकोश’ असे म्हटले जाते. स्थूल मानाने सर्वसंग्राहक विश्वकोशाचे दोन रचनाप्रकार आढळतात : (१) ज्ञान-विज्ञानांच्या सर्व शाखांशी संबंधित अशा विविध नोंदी नियोजित संख्येच्या खंडांतून अकारविल्हे देणारा विश्वकोश. अशा विश्वकोशात अंक (लिपिप्रकार /गणित), अंकाई-टंकाई (भूगोल), अंकित राष्ट्रे (राज्यशास्त्र), अंकुरण (वनस्पतिविज्ञान) ह यांसारख्या वेगवेगळया विषयांशी निगडित असलेल्या नोंदी, त्यांचा वर्णानुक्रमे वा अकारविल्हे जो क्रम ठरेल, त्या क्रमानुसार येतात. उदा., एन्साय्‌क्लोपीडिआब्रिटानिका, एन्साय्‌क्लोपीडिआअमेरिकाना, कोलिअर्स एन्साय्क्लोपीडिआ चेंबर्स एन्साय्क्लोपीडिआ आणि द वर्ल्ड बुक एन्साय्क्लोपीडिआ हे पश्चिमी देशांतील काही विख्यात विश्वकोश. मराठीतील उदाहरणे द्यावयाची, तर श्रीधर व्य कटेश केतकर (१८८४-१९३७) ह यांचा मह्याराष्ट्रीय ज्ञानकोश (२३खंड १९२०-१९२९) आणि तर्कतीर्थ लक्ष्मणशास्त्री जोशी संपादित मराठी विश्वकोश ( प्रकाशित खंड १५, १९७६-१९९५) ह यांची देता येतील. हे अनेक खंडी आहेत. तथापि असे सर्वसंग्राहक विश्वकोश अवघ्या एका खंडाचेही असू शकतात : उदा., विल्यम एच्. हॅरिस आणि जुडिथ एस्. लेव्ही संपादित द न्यू कोलंबिया एन्साय्क्लोपीडिआ (१९७५). सर जॉन समरस्केल ह यांनी संपादिलेला ह या प्रकारातला एक खंडी विश्वकोश द पेंगविन एन्साय्क्लोपीडिआ (१९६५)- तर अवघ्या ६४७पृष्ठांचा असून ह याचा आकारही लह्यान आहे. डेव्हिड क्रिस्टलसंपादित केंब्रिज पेपरबॅक एन्साय्क्लोपीडिआ (१९९३; ९६५पृष्ठे) ह याचाही उल्लेख करता येईल.
(२) सर्वसंग्राहक विश्वकोशांचा दुसरा प्रकार म्हणजे एकाच योजनेखाली एकेका विषयासाठी वा विषयगटासाठी एकेक स्वतंत्र खंड मुक्रर करून त्या-त्या विषयाशी वा विषयगटाशी संबंधित अशा नोंदी त्या खंडात अकारविल्हे देणे. उदा., ऑक्सफर्ड ज्यूनिअर एन्साय्क्लोपीडिआ (१२खंड व सूचीचा १३वा खंड १९४८ - १९६४). ह या विश्वकोशाचा प्रत्येक भाग ह्या‘प्रकृतिविज्ञान’, ‘कला’, ‘विश्व’, ‘कृषी आणि मत्स्योद्योग’ अशा एकेका विषयाला वा विषयगटाला वाहिलेला आहे. अशी रचना असलेल्या कोशांचा एक फायदा असतो. ज्याला ज्या विषयात वा विषयगटात स्वारस्य असेल, त्याला त्या विषयाला वा विषयगटाला वाहिलेला खंड सोयीने पाहता येतो. पहिल्या प्रकारातल्या विश्वकोशात मात्र अशा वाचकाला त्याच्या जिज्ञासेच्या विषयातील नोंदी त्या विश्वकोशाच्या विविध खंडांत अकारविल्हे जशा विखुरलेल्या असतील तशा पाह्याव्या लागतात.
तत्त्वज्ञानासारख्या एकच एक विषयाशी अथवा सामाजिक विज्ञाने म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या समाजशास्त्र, अर्थशास्त्र, राज्यशास्त्र, मानवशास्त्र, इतिह्यास आदी विषयांच्या गटाशी निगडित अशीही कोशरचना केल्याचे आढळून येते. अशी कोशरचना जेव्ह्या एकाच विषयाला वाहिलेली असते, तेव्ह्या ती ‘एकविषयसंग्राहक विश्वकोश’ म्हणून ओळखली जाते. उदा., पॉल एडवर्ड्‌सह यांनी संपादिलेला द एन्साय्क्लोपीडिआ ऑफ द फिलॉसफी (८खंड, १९६७). मराठीतील उदाहरण द्यावयाचे झाल्यास दे. द. वाडेकरसंपादित मराठी तत्त्वज्ञान मह्याकोशाचे (३खंड, १९७४) देता येईल. एखादा कोश जेव्ह्या एखाद्या विषयगटाला वाहिलेला असतो, तेव्ह्या तो ‘अनेक-विषयसंग्राहक विश्वकोश’ ठरतो. उदा., डेव्हिड एल् सिल्स ह यांनी संपादिलेला इंटरनॅशनल एन्साय्क्लोपीडिआ ऑफ द सोशल सायन्सिस (१७खंड, १९६८). तसेच स. मा. गर्गेसंपादित भारतीय समाजविज्ञान कोश (६खंड, १९८६ - १९९३). हर्बर्ट रीड ह यांनी संपादिलेला व वास्तुकला, शिल्पकला, चित्रकला, संगीत अशा काही कलाविषयांच्या गटाला वाहिलेला द टेम्स अँड हडसन एन्साय्क्लोपीडिआ ऑफ द आर्टस् (१९६६) ह्या एकाच खंडाचा आहे.