२) वनक्षेत्रातून कोणती वनोत्पादने मिळतात ?
Answers
Answer:
वनविद्या : नवीन वने निर्माण करणे आणि नैसर्गिक व मानव निर्मित वनांचे संरक्षण, संगोपन व विकास करून त्यांचे व्यवस्थापन करणाऱ्या तंत्रविद्येला वनविद्या, वनविज्ञान, वनशास्त्र किंवा वानिकी असे म्हणतात. वनविद्या ही अलीकडील काळात विकसित झालेली तंत्रप्रणाली आहे. या तंत्रप्रणालीत जीवशास्त्रे, भौतिकी, रसायनशास्त्र, गणित, अभियांत्रिकी वगैरे अनेक मूलभूत व अनुप्रयुक्त शास्त्रांचा उपयोग केलेला आहे. वनविद्येच्या प्रयोगात पुढील बाबींचा समावेश होतो : (१) वनसंवर्धन व वनसंरक्षण : यातच वन परिस्थितिविज्ञानाचाही समावेश आहे तसेच बीजोत्पादन व त्यांचे संग्रहण, रोपवाटिकांची कामे, रोपवननिर्मिती व वनीकरण, वृक्षांचे संरक्षण व संगोपण ही कामेही यात अतंर्भूत आहेत (२) वन−चित्रण व वनमापन (३) वृक्षांची तोडणी, लाकूड व अन्य वनोपजांचे (वन उत्पादनांचे) निष्कर्ष (अलग करण्याची क्रिया), त्यांचे प्रतवारीकरण, त्यांवरील प्रक्रिया व त्यांच्या विक्रीचे व्यवस्थापन (४) वन अभियांत्रिकी : वन व्यवस्थापनासाठी रस्ते, पूल इमारती इ. बांधणे व वनांतील विविध कामांसाठी यंत्रसामग्री वापरणे व निर्माण करणे (५) वन्य पशु-पक्षी संवर्धन : यात अभयारण्ये व राष्ट्रीय वनोद्याने यांचाही समावेश होतो व (६) सामजिक वनविद्या.
वने व वनविविद्येचा इतिहास : वृक्ष व पर्यायाने वनांची निर्मिती ही पृथ्वीच्या इतिहासात सापेक्षतेने अलीकडील काळात झालेली आहे. जलवायुमान (दीर्घकालीन सरासरी हवामान) व इतर नैसर्गिक घटकांच्या जबरदस्त प्रभावांमुळे त्या वेळच्या वनस्पतींच्या मूळच्या खुरट्या असलेल्या स्वरूपात वेळोवेळी बदल घडत गेले व तज्ञांच्या मते मध्यजीव महाकल्पात (सु. २४.५ कोटी ते ९ कोटी वर्षांपूर्वीच्या कालखंडात) सध्याच्या वृक्षवनस्पतींशी काहीसे साम्य असणारी वने निर्माण झाली. स्थळ व काळ यांनुसार या वनांच्या स्वरूपातही पुढे काही प्रमाणात बदल घडून आजच्या स्वरूपातील वने अस्तित्वात आली. वनांच्या जडण−घडणीच्या स्वरूपावर मानवी हस्तक्षेपाचा प्रथमपासूनच सतत परिणाम घडत गेलेला आहे. आदी मानवाच्या शिकारी जीवन पद्धतीत सर्वप्रथम वनांचा उपयोग पशू व पक्षी यांच्या शिकारीखेरीज, लाकडापासून अग्नी व ऊब, झाडांच्या सालीपासून वल्कले, कंदमुळे, शिकारीसाठी ओबडधोबड शस्त्रे निर्माण करणे अशा स्वरूपाचा झालेला असावा. त्यानंतरच्या शेतीप्रधान जीवन पद्धतीत वनक्षेत्र साफ करून धान्यांची लागवड करणे व शेतीच्या अवजारांसाठी लाकडे तोडणे असा वाढत्या प्रमाणात वनांचा वापर मनुष्य करू लागला. पुढे हळूहळू जसजसे वनांचे इतर अनेकविध उपयोग मानवाच्या लक्षात येऊ लागले, तसतसे वनांवरील मानवी हस्तक्षेपाचे प्रमाण जास्त व्यापक व प्रकर्षी बनत गेले. फळे, सुगंधी व औषधी वनस्पती जमविणे, घरे, गुरांचे गोठे, होड्या, अवजारे, इंधन वगैरेंसाठी, तसेच शेतीचा विस्तार वाढविण्यासाठी निरनिराळ्या झाडंची लाकडे तोडणे अशा तऱ्हेचे हे हस्तक्षेप होते. सुरुवातीला मानवी वस्ती कमी व वने विस्तृत अशा परिस्थितीमुळे या हस्तक्षेपाचे वनांवर विशेष प्रतिकूल परिणाम होत नसत. त्यामुळे सहसा त्या काळी वनांच्या संरक्षणाचा प्रश्न निर्माण होत नसावा. मात्र काही दाट वस्तीच्या प्रदेशांलगतची वनक्षेत्रे हळूहळू विरळ होऊ लागल्याने व युद्धासारख्या प्रसंगी वनांची नासधूस होत असल्याचे लक्षात येऊन इतिहास काळात अधूनमधून मानवी समाजाने वनांच्या वापरासंबंधी निर्बंध घालून घेतले असल्याचे आढळून येते. भारतातील वैदिक वाङ्मयात अरण्यक्षेत्र हे कृषिक्षेत्रापेक्षा वेगळे असण्याची दखल घेतलेली दिसते. काही वृक्षांनी व वनांच्या गटांना प्राचीन भारतात देवासमान मानलेले होते. उपनिषदे, रामायण, महाभारत यांत वनांचा व वनचरांचा आदरयुक्त उल्लेख सापडतो. इ. स. पू. चौथ्या शतकातील कौटिल्यांच्या लिखाणात वनांची संरक्षण व्यवस्था, उत्पादन विनियोग यांबद्दल माहिती आढळते. चंद्रगुप्त मौर्य यांच्या राजवटीत वनांसाठी खास अधिकाऱ्यांची नियुक्ती होत असे व वनक्षेत्राचे वर्गीकरण करून त्याच्या रक्षणासंबंधी सविस्तर व्यवस्था अस्तित्वात होती. सम्राट अशोक, त्यानंतरचे मोगल, मराठे व गोंड राजे यांच्या कारकीर्दीत विस्तृत प्रमाणात रस्त्यांच्या दुतर्फा व सैन्यतळांसभोवार झाडांची लागवड केलेली आढळून येते. शिवाजी महाराजांची वृक्षसंवर्धनाबाबतची जागरुकता व तळमळ त्यांनी याबाबत काढलेल्या एका खास अज्ञापत्रात स्पष्ट जाणवते. याच सागवानासारखी वनातील झाडे ‘लेकरासारखी’ जतन करावी, ती तोडल्याने हानी होते, फक्त जीर्ण झाडे तोडावीत अशा अर्थाचा मजकूर आढळतो.