શ્રીકૃષ્ણ કયા બેસીને બંસી વગાડે છે
Answers
ચર્નિંગ ઘાટ – ગૌરાંગ અમીન
ટેબલ પાડો ‘ને બૂંદ ઉઠાડો, કૃષ્ણને કશો ફરક નથી પડતો
જુગારના દુર્યોધની કર્મનો તોડ વરસો વરસ નથી મળતો
મથુરા નગરીમાં જૂગટંુ રમતાં નાગનું શીશ હું હારીઓ… સાંભળ્યું છે? નરસિંહ તેના નાથના મુખમાં શબ્દ મૂકે છે- નથી નાગણ હું મારગ ભૂલ્યો, નથી મારા વેરીએ વળાવિયો. કૃષ્ણ કહે છે મને ભાન છે કે હું કયા રસ્તા પર ચાલી રહ્યો છું. શું કરું નાગણ હાર તારો, શું કરું તારો દોરીઓ- નાગણની સવા લાખના હાર પ્લસ દોરીઓની ઑફર કૃષ્ણ ઠુકરાવે છે કે મારે એ બધાંનું શું કામ? કૃષ્ણની લીલામાં મદહોશ હોય તેવા ભક્ત સિવાયના મનુષ્યને આ સવાલ થોડો ગેરવાજબી લાગી શકે. તત્ત્વજ્ઞાન ‘ને તર્કશાસ્ત્રના શોખીનોને કૃષ્ણ પ્રત્યે નકારાત્મક ગ્રંથિ ના હોય તો રોમાંચ થાય કે આ તે કેવો જુગારી જે નાગનું શીશ હાર્યા પછી તેના પર કબજો કરવા આવે છે. વાત મથુરાની છે. વાત કંસના રાજ્યની છે. છતાં વાત અકંસીઓના મનોરંજનની નથી. પૈસાનો એક માત્ર સંદર્ભ આવે છે છતાં વાત પૈસાની રમત કરવાની નથી. આ બાજુ નાગણ પૈસાથી પતાવટ કરવા ઇચ્છે છે જેથી નાગની ઊંઘમાં ખલેલ ના પડે. પેલી બાજુ લક્ષ્મી જેની તાકાત છે તે વિષ્ણુ તત્ત્વ કહે છે કે હું રમું છું તે જૂગટું પૈસા માટેનું નથી. મારી સુરક્ષા, મજા કે શાંતિ માટેનું નથી. સહસ્ત્ર ફેણાં ફૂંફવે એવા સર્વોચ્ચ ચક્ર પર ચઢીને નૃત્ય કરવા કૃષ્ણને મોટા થવાની જરૃર નથી. સુદર્શન ચક્ર ક્યાંક દૂર છે. વેણુ હાથમાં છે. એ ગોકુળનો ગોવાળ છે. એ વૃંદાવનનો નટવર કહાનડો છે.
પણ, આપણને કલિનાથમાં નહીં, કેસિનોનાથમાં રસ. રાધારમણ નહીં લક્ષ્મીનારાયણ. ગોકુળ ‘ને વૃંદાવનનું જે થવું હોય તે થાય આપણને કંસની મથુરામાં રસ. ‘મથુરા’ની જેલ શક્ય એટલી વધુ સુંદર ‘નેેે ભવ્ય બનવી જોઈએ. આખરે આપણે લોકો છીએ, મનુષ્ય છીએ અને જુગાર તો પ્રાચીન રમત. હાલના ઈરાનમાં જડી આવેલા ઈસુ પૂર્વે ૨૫૦૦-૨૮૦૦ વર્ષ જૂના પાસા વિશ્વમાં જાણીતા છે. હાથીદાંતના પાસા પછી શરૃ થયેલા, એ પહેલાં માટીના બનતા. ‘ને એથી પહેલાં હાડકાંમાંથી. આદિવાસી કહો કે આદિમ સંસ્કૃતિમાં શમન કે મિસ્ટિક પ્રકારના લોકો મૂળે કુદરતની ઇચ્છા જાણવા કે સંમતિ હોય તે તરફ પછીનું કાર્ય કરવા પાસા વાપરતા. મણકા જેવા પાસા સિવાય થોડા ચપ્પટ હાડકાં કે લાકડાંના પાસા પણ એ માટે વપરાતા. ચીનમાં ‘ઇ ચીંગ’ નામક ભવિષ્ય સમજવા માટેનું આખું શાસ્ત્ર વિકસેલું જેમાં ત્યાંના બારમાસી પ્રકારના છોડની પચાસ ડાળખીઓ ઉછાળવા વપરાતી. આજના ઘણા તિબેટિયન લોટના દડામાં ચિઠ્ઠીઓ રાખી રોલ કરે છે. આફ્રિકાના અમુક આદિવાસી હકાટા ‘ને ગ્રીક લોકો એસ્ટ્રાગલી યુઝ કરતા જેમાં ઘૂંટીનું હાડકું વપરાતું. ધીરે-ધીરે દિવ્ય ન્યાય જાણવા ભાગ્ય સૂચક તરીકે વપરાતાં પાસા સામાન્ય લોકોના હાથમાં જઈને તેમને જુગાર તરફ દોરી ગયા. એક સમયે શિકાર કરવા કઈ દિશામાં જવું તે જાણવામાં આવતું ‘ને પછી સંપીને સાથે ખવાતું તે માંસ સમય જતાં કેવી રીતે વહેંચીશું જાણીને મારું-તારું કરવા માટે પાસા વપરાવા લાગ્યા. સંસ્કૃતમાં ડાઇસ એટલે પાશ. બાંધવા માટેનું કે દેવ-દેવીઓ રાખે છે તેમ દૂરથી જીવંતતા આંચકી લેવા માટેના હથિયાર રૃપી દોરડું.
તજજ્ઞો માને છે કે પાસાની શોધ કોઈ એક સ્થાને થઈ હોય ‘ને પછી એ રમત બીજે પહોંચી હોય તેવું નથી. તેમ છતાં આપણે જે એવું માનીએ છીએ કે બધું મૂળે આપણે ત્યાં જ શોધાયેલું તેનું શું? જી. ઋગ્વેદ જે સૌથી જૂનો વેદ છે તેમાં એક ઓછું જાણીતું કાવ્ય છે- જુગારીનો વિલાપ. દસમ મંડળ, ચોત્રીસમી ઋચા. જેના પ્રારંભમાં લખ્યું છે- જ્યાં પવન પહોંચી શકે તેવા ઊંચા વૃક્ષ પર પ્રગટ થતાં આ ગોળા પીઠિકા પર ફરે છે ‘ને હું વહન પામું છું. સંજીવન આપતી વિભિદક મને મુજવંતના સોમરસના ઘૂંટ જેવી પ્રસન્નતા અર્પે છે. વિભિદક એટલે બહેડાના ફળમાંથી બનેલ ડાઇસ. બહેડાનું વૃક્ષ વિશાળ વા ઉત્તુંગ હોય. મુજવંત નામનો પર્વત હિન્દકુશ પર્વતમાળામાં છે/હતો. કાવ્યની શરૃઆત સ્વાભાવિક રીતે રંગીન છે, પણ આગળ જતાં પ્રલાપ સ્પષ્ટ થાય છે.
ખેલી જુગારખાનું શોધે છે તથા તેનો સમસ્ત દેહ સળગતો હોય છે ‘ને તે વિચારોમાં ભટકે છે કે શું હું ભાગ્યવાન હોઈશ? અને પાસા તેની અભિલાષાથી વિપરીત પડે છે, તેના પ્રતિદ્વંદ્વીને ઉત્તમ ફળ આપતાં. સાતમી કડી જાહેર કરે છે- પાસા સાચેસાચ ખિલ્લા ‘ને આંકડીઓના શસ્ત્રોથી સજ્જ હોય છે, છેતરતાં ‘ને અત્યાચાર કરતાં, તીવ્ર પીડા આપતા. તે પુત્ર જેવી ભેટ અર્પે છે ‘ને પાછી આંચકીને વિજેતાને આપી દે છે, તે જાદુઈ શક્તિથી જુગારીને મધ સમાન મીઠા લાગે છે. મધ સાથે મધુકૈતવ રાક્ષસ યાદ આવ્યો. કૈતવ એટલે જુગાર.
કે