व्यापार ही महत्त्वाची आर्थिक प्रक्रिया समजली जाते
Answers
Answer:
व्यापार : (ट्रेड). वस्तू व सेवा यांचे उत्पादन झाल्यापासून त्या उपभोक्त्यांच्या हातात पडेपर्यंत त्या वस्तू व सेवांच्या खरेदी-विक्रीचे होणारे एकूण व्यवहार. मानवी गरजा पूर्ण करण्यासाठी विविध प्रकारच्या वस्तू व सेवा निर्माण कराव्या लागतात. त्या पुरविण्याचे कार्य ज्या व्यक्ती करतात, त्यांना ‘व्यापारी’ असे म्हणतात. व्यापार हा वस्तुविनिमयाच्या स्वरूपात किंवा पैसा-विनिमयाच्या स्वरूपात असू शकतो. अशा विनिमयाचे व्यापाराचे शास्त्र म्हणजे वाणिज्यशास्त्र होय. ⇨ वाणिज्य (कॉमर्स) ही संज्ञा व्यापार या संज्ञेपेक्षा अधिक व्यापक असून, तीत व्यापाराचा (म्हणजे खरेदी-विक्रीचा) समावेश होतोच त्याशिवाय व्यापाराला साहाय्य करणार्याप घटकांत दळणवळणांची साधने, गुदामे, व्यापारी अभिकर्ते, विमा कंपन्या, बँका, जाहिरात व प्रसिद्धी या आनुषंगिक गोष्टींचाही समावेश होतो. उत्पादनाच्या ठिकाणांपासून बाजारपेठांपर्यंत वस्तू व सेवा पोचविण्यासाठी व त्यांचे जलद, कार्यक्षम वितरण होण्यासाठी ही साधने मदत करतात. या साधनांद्वारे खरेदी-विक्री प्रक्रियेत व्यक्ती, स्थळ, काळ यांमुळे निर्माण होणार्याम अडचणी व अडथळे यांचे निवारण केले जाते.
मानवी जीवन व संस्कृती यांच्या प्रगतीबरोबर व्यापाराची प्रगती होत गेली. मानवी गरजांमध्ये व त्याविषयीच्या विचार करण्याच्या पद्धतीत जसजसे बदल होत गेले, त्याप्रमाणे व्यापाराचे स्वरूप बदलत गेले. व्यापाराच्या उत्क्रांतीचा इतिहास प्रदीर्घ आहे. अन्नसंकलक व शिकारी अवस्थेतील अतिप्राचीन मानवी समूहांत व्यापाराचा पूर्ण अभाव होता. नंतरच्या काळात पशुपालन, मासेमारी व शेती या व्यवसायांचा उदय झाला. या अवस्थेत ⇨ वस्तुस्विनिमयास सुरुवात होऊन व्यापाराचा पाया घातला गेला. गाई, शेळ्या, शंख-शिंपले, मीठ यांसारख्या वस्तू विनिमय-माध्यम म्हणून वापरण्यात येत असत. पुढे वस्तुविनिमयातील अनेक अडचणी मानवाच्या लक्षात येऊ लागल्या. त्या दूर करण्यासाठी नंतर चलनाचा वापर होऊ लागला. अशा रीतीने ग्रामीण अवस्थेत व्यापार नियमितपणे सुरू झाला. त्या काळात बाजारपेठा खेड्यांपुरत्याच मर्यादित होत्या. कालांतराने शहरे निर्माण झाली व व्यापाराच्या प्रगतीस चालना मिळाली. शहरांमधून मुख्यत: व्यापार व उद्योगधंदे सुरू झाले. शहरे व खेडी यांच्यात नियमितपणे व्यापार सुरू झाल्याने ती एकमेकांवर अवलंबून राहू लागली. व्यापारी व्यवहारांचे प्रमाण वाढल्याने स्वतंत्र व्यापारिवर्गाची गरज निर्माण झाली.
अठराव्या शतकाच्या उत्तरार्धातील औद्योगिक क्रांतीमुळे वस्तू व सेवा यांच्या उत्पादनतंत्रात व विनिमय-यंत्रणेत आमूलाग्र परिवर्तन झाले. वाहतूक व दळणवळण क्षेत्रांतही क्रांती होऊन शहरी बाजारपेठांबरोबर राष्ट्रीय बाजारपेठा निर्माण झालाया [→ बाजारपेठ]. पहिल्या महायुद्धानंतरच्या काळात अनेक वस्तूंना इतर देशांतून मागणी येऊ लागली. त्याचप्रमाणे मोठ्या प्रमाणावर उत्पादनास सुरुवात झाली व जागतिक अर्थव्यवस्था निर्माण झाली. आज संपूर्ण जग ही एक मोठी बाजारपेठ बनली असून, व्यापारी व्यवहार आंतरराष्ट्रीय स्तरावर होत आहेत. व्यापार वाढविण्यासाठी राष्ट्रीय व आंतरराष्ट्रीय पातळीवर अनेक संस्था स्थापन करण्यात आलेल्या आहेत. बहुतेक सर्व देशांनी खुल्या अर्थव्यवस्थेचा स्वीकार केलेला आहे. जागतिक व्यापार वाढविण्यासाठी जागतिक बँक आणि – आंतरराष्ट्रीय चलन निधी यांसारख्या जागतिक स्वरूपाच्या संघटना प्रयत्नशील आहेत. आंतरराष्ट्रीय व्यापारामुळे आंतरराष्ट्रीय वाहतूक संस्था, परकीय चलनव्यवहार करणाऱ्या बँका, विमा कंपन्या, विविध प्रकारचे मध्यस्थ व व्यापारी अभिकर्ते यांच्यात वाढ होत आहे [→ आंतरराष्ट्रीय व्यापार].